همبستگی اجتماعی مهمترین مساله برای جامعه شناسی ایران است - مهسان بلاگ

آرمان ذاکری در ابتدای این نشست توضیحاتی را درباره این کتاب ارائه کرد و گفت: اثر حاضر فصل نظری رساله دکتری من است.

او ادامه داد: من از ابتدای کار دو هدف را به صورت موازی دنبال کردم؛ یکی از حیث نظریه و دیگری از حیث مسایل جامعه شناسی؛ از حیث نظریه جامعه شناسی آنچه برای من بوده این است که برخلاف قرائت غالب از دورکیم آموزشگاه در ایران و دنیا خوانش نوی ارائه دهم که در حاشیه بوده است.

به گفته این جامعه شناس، در این خوانش بعضی از آثار دورکیم کنار گذاشته شده و بعضی برجسته شده و و دورکیم از زمینه خود منقطع شده و تداوم سنت دورکیمی کنار گذاشته شده است. بنابراین من برای اینکه بتوانم خوانش رادیکال از دورکیم را معرفی کنم گذری به زمینه و زمانه دورکیم و آرا متاثر بر آن داشتم.

ذاکری با اشاره به اینکه دورکیم با سوسیالیست های فرانسوی رابطه نزدیک داشت اضافه کرد: چنانکه خودش در 1915 می نویسد، بیان می نماید که می داند جامعه شناسی فرانسه به چه سویی حرکت می نماید. این قرابت دورکیم با سوسیالیست های فرانسوی در خوانش پارسونزی مورد توجه نیست.

او با اشاره به یکی از آثار دورکیم با عنوان درس های جامعه شناسی توضیح داد: این کتاب در ایام زندگی او منتشر می گردد و در 1937 به وسیله موس به چاپ می رسد. این ماجرا هم باعث می گردد بخشی از آثار دورکیم تا سه دهه بعد از خودش ناشناخته باقی بماند.

ذاکری گفت: تا مدتها فکر می کردند دورکیم نظریه دولت و جامعه شناسی سیاسی ندارد در حالی که این طور نیست. پس من زمینه و زمانه دورکیم و بعضی آثار در حاشیه او مانند درس های جامعه شناسی را آنالیز کردم و کوششم بر این بوده بر این متون دست بگذارم.

او در بخش دیگری از سخنانش با بیان اینکه تداوم دورکیم بر موس دیده می گردد یادآور شد: چون بسیاری از عناصری که در آرا دورکیم دیدیم با موس هم می بینیم که اتفاقا با مسایل زمانه مانند محیط زیست و سلطه رقم می خورد. این کتاب متن آموزشی برای دانشجویانی است که نظریه جامعه شناسی می خوانند.

ذاکری در ادامه درباره هدف دوم خود از تالیف این کتاب توضیح داد و اضافه کرد: هدف بعدی من بحث همبستگی است چون همبستگی اجتماعی مهمترین مساله برای جامعه شناسی ایران است. امروزه قراردادهای مبتنی بر سنت، حرکت های سیاسی و ... در بخش هایی از جامعه اعتبارش را از دست داده و به واسطه مسایل نو مانند محیط زیست به نظر می رسد قرار داد مشترکی که بتواند بخش های مختلف جامعه را کنار هم قرار دهد و همبستگی را بازسازی کند، در جامعه نداریم.

او گفت: از سوی دیگر کاهش سرمایه و اعتماد اجتماعی، احساس زوال و ... به سوژه فردگرای خودخواه در ایران دامن زده و این سوژه ناتوان است با بخش های دیگر جامعه پیوند برقرار کند و با آنها همبسته گردد و سعی می نماید منافع خود را به صورت فردی دنبال کند. به همین علت در جامعه خشونت، فساد، و ... زیاد می گردد.

او با طرح این سوال که این سنت چه حرفی برای گفتن دارد؟ یادآور شد: اهمیت موس در اینجا زیاد می گردد و به همین علت من ابتدا به موس پرداختم چون باید پرابلماتیک رادیکال موس را توضیح بدهم.

به گفته ذاکری، اهمیت موس در دو بخش است؛ یکی مصرح کردن نقدهای دورکیم و نقدهای سنت فرانسوی بر فایده گرایی بدین معنا که موس با نگارش رساله ای یک چهارچوب نظری فراهم می نماید که تا امروز هم برای توضیح واقعیت اجتماعی معتبر است. از سوی دیگر از حیث روش شناسی موس می گوید برای تحلیل واقعیت اجتماعی ما نمی توانیم آن را به یک جز یا ساحت فروبکاهیم و با این تقلیل بتوانیم حتی خود آن بعد را کامل توضیح دهیم. بنابراین او واقعیت را به مثابه امر تام اجتماعی تحلیل می نماید.

این جامعه شناس توضیح داد: موس می گوید امر مالی، مذهبی، زیبایی شناسی و ... در امر اجتماعی حک شده و بر این مبنا زیر عنوان رساله اش صورتها، فرم و دلایل مبادله در جوامع است. او کوشش می نماید خوانشی از مبادله ارائه کند که در آن مبادله با ارتباطات اجتماعی پیوند دارد نه هدف کسب سود مالی.

ذاکری با بیان اینکه موس پارادایم های مالی گرا را به علت نادیده گرفتن حیث عمومی امر اجتماعی نقد می نماید عنوان نمود: او می گوید اینکه مبادله به مبادله مالی تبدیل شده و اینکه اگر ما در مبادلات دخالت نکنیم مشکل به وجود می آید، ندیدن ساحت اجتماعی و اخلاقی است. بنابراین نقد موس تنها نقد روش شناسانه نیست بلکه اجتماعی هم هست از حیث تبعاتی که فایده گرایی دارد.

او ادامه داد: دورکیم در پیشگفتار تقسیم کار اجتماعی جریان بازار آزاد را نقد می نماید و می گوید اینکه گفته می گردد مقررات گذاری نکنیم اشتباه گرفتن بیماری با سلامت است. او می گوید آزادی زاییده اخلاق است. بنابراین مقدمه چاپ دوم تقسیم کار جز متن های مهمی است که در حاشیه قرار گرفته و گزاره های مهمی در نقد پارادایم اقتصاد گرا در آن بیان شده است.

او با اشاره به نقد دولت های توتالیتر به وسیله دورکیم گفت: وقتی سرکوب اتحادیه ها بعد از انقلاب بلشویکی آغاز شد موس آغاز به نگارش متونی کرد. او وقتی طلیعه ظهور قدرت های فاشیستی را دید مجموعه ای از مقالات را هم در نقد آنها نوشت. در اینجا بحث دولت های اقتدارگرا مطرح شد. او از یک سه گانه ای در نظریه فرد، تشکل های واسط و دولت دفاع می نماید و در این سه گانه جامعه شناسی سیاسی شکل می گیرد و دولت می تواند نماینده خیر عمومی باشد؛ برای اینکه تشکل هایی سرکوب نشوند و از سوی دیگر تشکل ها هم یاری می نمایند دولت توتالیتر نگردد.

به گفته ذاکری، در تداوم سنت دورکیمی جمعی از متفکران فرانسوی جنبش ضد فایده گرایی در علوم اجتماعی را به وجود آوردند که از یک طرف به موس و از سوی دیگر به نقد پارادایم های فایده گرا ارجاع می دهند. آنها به وسیله نقد پارادایم های فایده گرا به مسایل امروزی مانند محیط زیست پیوند خوردند و آنها توضیح دادند که چگونه پارادایم های فایده گرا با تاکید بر رشد مالی و از سوی دیگر فراوری بیشتر زباله بیشتر فراوری می کنیم در نتیجه طبیعت کالایی و تخریب می گردد. وقتی مصرف افزایش می یابد مصرف با فراوری زباله گره می خورد.

این جامعه شناس تاکید نمود: این مساله برای کشورهای دنیا سوم اهمیت بیشتری دارد چون همین شکل توسعه به ویژه در کشورما به محیط زیست ضربه زده اما از آن جا که در کشور ما فقر هم زیاد است پاراداوکس بین فقر و محیط زیست است. هم اکنون در جامعه ما رشد مالی بسیار مهم است اما در همین جا مساله محیط زیست خودش را نشان می دهد چون ما فرصتی نداریم که به بقای رشد مالی محیط زیست را نابود کنیم بنابراین در سطح خرد مصرف و در سطح کلان برنامه ریزی باید تغییر پیدا کند.

او با ارائه راهکارهایی برای کاهش مصرف گرایی گفت: ایده تعمیر در جامعه ما مهم بود اما اکنون اعتبار خودش را از دست داده است.

او با اشاره به نقد و رژیم های نقد گفت: در کتاب روح نو سرمایه داری رژیم نقد توضیح داده شده که اشکالی از همبستگی را به وجود و بعضی از اشکال همبستگی را هم از بین می برد. او نشان می دهد چگونه سرمایه داری اشکال نقد را به درون خود بکشد و خنثی کند. حوزه جامعه شناسی نقد در جامعه شناسی ما تاسیس نشده و ما به سنت های انتقادی باید نگاه انتقادی کنیم و ببینیم چه گزارهایی را به متن و چه گزاره هایی را به حاشیه می برد.

روحانی نیز در بخش دیگری از این نشست با بیان اینکه خواندن این کتاب شوق می آورد گفت: در بخش نظریه ها این اثر می تواند به عنوان متنی برای تدریس دورکیم در نظر گرفته گردد چون متاسفانه ما متنی نداریم که همبستگی را به خوبی توضیح دهد چون این مساله امروز ماست. از این منظر من همگان را به مطالعه این اثر دعوت می کنم چون کتاب به درد امروز ما می خورد. این اثر به لحاظ نظری و نگاهش به مسایل ایران راسخ است و راه چاره هایی درباره ایران ارائه می دهد که قابل تامل است.

او با طرح سوالاتی درباره این کتاب گفت: یک سوال اساسی برای من در این زمینه مطرح است و آن این است که همبستگی ایده آل منتج از خودانگیختگی تقسیم کار مبتنی برتعهد است. این خودانگیختگی در تمام کتاب معین است. اما سوال این است که نویسنده کتاب معتقد است عدالت شرط تقویت همبستگی است یا برعکس آن برقرار است.

روحانی عنوان نمود: ذاکری می گوید برقراری عدالت منتج به همبستگی می گردد اما این برقراری عدالت چگونه حاصل می گردد در حالی که شرایط انتقاع در جامعه غیر برابر است؟ پاسخهی که می دهد این است که سیاست ورزی امکان تحقق عدالت را برای ما به وجود می آورد البته در اینجا سیاست ورزی به معنای ایده آل و نه مبتذل آن مطرح است.

او گفت: با رجوع به ادعای کتاب رویکرد نسبت به همبستگی اجتماعی می تواند راه چارهی برای ایران داشته باشد و رسیدن به عدالت و همبستگی ایده آل را تضمین کند.

روحانی یادآور شد: در جامعه ایران که به نحوی یک ساختار اجتماعی و طبقاتی منتج از سرمایه داری رانتی است و جایگاه طبقاتی را معین نموده این سوال هست که چگونه می توان این افراد را به سمت باز آرایی ساختار اجتماعی برد و بوروژوازی دولتی را به نحوی متقاعد کرد تا برای نیل عدالت اصناف و شوراها و سندیکاها را احیا کند و ما به همبستگی ایده آل برسیم؟

روحانی عنوان نمود: بر مبنای ساختار طبقاتی در شرایط کنونی ایران شاهد هستیم که هر کسی که می خواهد به آن سمت برود یا سیاست را خطاب قرار می دهد یا برای تقویت سندیکاها با استیصال رو به رو می گردد. پس قوانین باید به نحوی بازآرایی بشوند که بر اساس تقویت سندیکاها حرکت نمایند.

او در سرانجام با طرح این سوال چگونه می گردد در این جهت با دولت گفت وگو و آن را مورد خطاب قرار داد، در این باره توضیحاتی ارائه کرد.